ОБШАВИИ ПИРЯХҲО-МУШКИЛИ ҶАҲОНӢ. Пешниҳодҳо ва саҳми дурахшони Президенти Тоҷикистон дар масъалаи пешгирии маҳви пиряхҳои сайёра назаррас аст
Ташаббусҳои ҷаҳонӣ ва таъкидҳои доимии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масъалаи обу иклим, аз чумла доир ба масоили ҳифзи пиряхҳо ва манбаву сарчашмаҳои оби тоза дар тамоми ҷаҳон тарафдорон ва ҳамфикрони зиёде пайдо намуда, ҳалли ин мушкил ва масъалаи муҳимро дар мадди аввали ҷомеаи башарӣ гузоштаанд. Чунин нигоштааст Шоири халқии Тоҷикистон, ходими адабии АМИТ «Ховар» Камол Насрулло дар матлаби хеш.
Дар зер андешаҳои муаллиф вобаста ба ибтикори панҷуми ҷаҳонии Президенти Тоҷикистон дар мавриди об ва иқлим пешниҳод мешаванд.
— Наметавон дар дунё давлат ё сарзаминеро пайдо кард, ки дар он масъалаи истифодаи самараноки манбаъҳои об, ҳифзу нигаҳдории он мувоҷеҳи мушкилот нагардида бошад. Имрӯз ин мушкилии бар сари Замину инсоният омада моро вомедорад, ки инсонҳову давлатҳои рӯи олам дар якҷоягӣ, бо муросову ҳамраъйии ҳамдигар роҳи ҳаллу пешгирии онро омӯзанду биёбанд.
Чунонки мутахассисон муайян кардаанд, дар ҳолати об гардидани тамоми пиряхҳои олам сатҳи об дар рӯи Замин то ба 64 метр боло мебарояд. Ин на танҳо боиси зери об мондани як қисмати бузурги сайёраи мо ва маҳв шудани зиндагӣ дар бисёре аз шаҳрҳову давлатҳо мегардад, балки дар тамоми гӯшаҳои дигари сайёра инсониятро бо мушкилоти гароне рӯ ба рӯ менамояд.
Бино ба маълумоти муайяншуда, ҳоло беш аз 3 миллиард сокини сайёра аз оби тоза танқисӣ мекашанд ва пешгӯӣ мешавад, ки ин теъдод то соли 2025 ба 4 миллиард наздик мешавад. Дар айни замон дар саросари Замин ҳамарӯза аз 800 то 900 кӯдаки то 5- сола аз норасоии оби тоза мефавтанд.
Миллати мо ифтихор аз он дорад, ки Тоҷикистон ва Сарвари башардӯсти он ҳанӯз аз соли 2009 талоши худро барои ҳифзи иқлим ва об оғоз карда буданд. Соли 2009 дар Копенгаген, дар ҷаласаи тарафҳо оид ба тағйирёбии иқлим ва баъдан дар ҷаласаҳои сатҳи баланд дар Фаронса, Швейтсария, Амрико, баъдан моҳи марти соли 2021 дар нахустин ҷаласаи роҳбарони Эътилофи обу иқлим Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз хусуси босуръат об шудани пиряхҳо дар баробари истеъмоли аз ҳад зиёди об, ки вобаста ба афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисод аст ва метавонад оқибатҳои манфиву мудҳиш ба бор орад, ибрози андеша доштанд. Аз ҷумла, гуфта шуд, ки таъсири гармшавии глобалӣ боиси коҳиши пиряхҳо ва махзанҳои барф дар сатҳи ҷаҳонӣ ва хусусан дар манотиқи кӯҳсор шуда метавонад.
Дар саросари ҷаҳон бо пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар иҷлосияи 54-уми Маҷмаи Умумии СММ (1 октябри соли 1999) соли 2003 — Соли оби тоза эълон карда шуд. Ин ташаббус асос гузошт, то дар пойтахти мамлакат- шаҳри Душанбе соли 2003 Форуми байналмилалӣ оид ба оби тоза баргузор гардад. Дар ин замина дар саросари олам якчанд тадбирҳои судманд амалӣ карда шуданд. Соли 2023 аз ташаббуси якуми ҷониби Тоҷикистон 20 сол сипарӣ мегардад, вале масъалаи бо оби тоза таъмин намудани аҳолии сайёра имрӯз ҳам боиси изтироб аст.
Бо ташаббуси дигари Президенти Тоҷикистон 23 декабри соли 2003 Маҷмаи Умумии СММ дар асоси Эъломияи Душанбе Қатъномаи дахлдор қабул карда, солҳои 2005-2015 — ро Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт» эълон кард. Дар раванди татбиқи даҳсолаи мазкур ҷониби Тоҷикистон мизбони якчанд ҳамоишҳои сатҳи минтақавию байналмилалӣ гашт.
Мушкилоте, ки дар масъалаи тақсимоти захираҳои об дар байни давлатҳои олам вуҷуд дорад, дар баъзе мавридҳо таҳдид ба сар задани муноқишаҳои байни кишварҳо дорад. Дар миқёси ҷаҳон беш аз 240 дарёи байнидавлатӣ мавҷуданд, ки беш аз 170 мамлакати мухталифи дунё аз онҳо истифода менамоянд. Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо дарки масъалаи мазкур 21 июни соли 2012 дар шаҳри Рио-де-Жанейро (Бразилия) дар чорабинии муштараки ЮНЕСКО ва механизми «СММ — об» оид ба масоили истифодаи оқилона ва самараноки об суханронӣ намуда, пешниҳод намуданд, ки соли 2013 Соли дипломатияи об эълон карда шавад. Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба назар гирифта, Маҷмаи Умумии СММ 20 декабри соли 2010 соли 2013-ро Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об эълон кард, ки он аз ҷониби 190 кишвари олам дастгирӣ ва пуштибонӣ ёфт
Ҷолиб ва мояи сарфарозии мост, ки маҳз дар асоси ин иқдом СММ оид ба рафъи мушкилоти об танҳо давоми 20 соли охир панҷ Қатънома қабул намуд, ки нишони эътирофу эҳтироми баланд ва далели мавқеи устувори Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мебошад. Ба ин далелҳо метавон илова кард, ки ташабусҳои Президенти кишвари мо дар мавриди беҳтар намудани сифати оби ошомиданӣ, масоили марбут ба обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо ба рӯзномаи ҷаҳонии рушд ворид гардида, дар таърихи рушди инсоният саҳифаҳои тоза боз намудаанд.
Ташаббуси навбатии Президенти Тоҷикистон дар миқёси сайёра ва сатҳи ҷаҳонӣ эълон шудани соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 марти ҳар сол таҷлили Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо низ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ сазовори дастгирии ҳамаҷониба гардида, роҳест ба сӯи ояндаи дурахшони сайёра.
Натиҷаҳои самаранок чунин аст, ки дар асоси ин қатънома дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид Фонди мақсадноки байналмилалӣ оид ба масъалаҳои ҳифзи пиряхҳо таъсис ёфта, вобаста ба ин мавзӯъ соли 2025 дар шаҳри Душанбе конфронси сатҳи баланди Созмони Милали Муттаҳид баргузор мегардад.
Бидуни шубҳа, қабули ин қатънома дар миқёси ҷаҳон иқдоми муҳим ва таърихӣ буда, тавассути он ҷомеаи ҷаҳонӣ имкон пайдо мекунад, ки барои ҳифзи бузургтарин манбаъҳои оби ошомиданӣ тадбирҳои муштараки зарурӣ андешад.
Мояи ифтихор ва сарфарозии ҳамаи мост, ки панҷумин ибтикори ҷаҳонии кишвари мо оид ба масъалаҳои об ва иқлим дар миқёси сайёра амалӣ хоҳад шуд.
Чунонки мушоҳида мешавад, имрӯзҳо дар ҷомеаи илмиву ҷамъиятии кишвари мо дар ҳавои ташаббусҳои Пешвои миллатамон ва Қатъномаи қабулгардида як ҳавои ҳамраъйӣ ва амалиёти мушаххас дар ҷодаи амалисозии барномаҳои нав дар омӯзиш ва амалҳои мушаххас барои ҳифли пиряхҳо роҳандозӣ гардида истодааст.
Пас аз мутолиаи гузориши Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) Фарҳод Раҳимӣ банда ба чунин хулоса омадам, ки АМИТ ҷиддан ва бо камоли масъулият аз мушкилоти пешомада хабар дорад ва таъсиси Маркази пиряхшиносӣ дар кишвар аз аввалин иқдомҳои саривақтиву дуруст дар ин ҷода мебошад.
Бояд зикр кард, ки дар асоси иқдомоти Президенти Тоҷикистон танҳо дар сохтори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Институти масъалаҳои об, гидроэнергетика ва экология, инчунин Муассисаи давлатии «Маркази омӯзиши пиряхҳо» таъсис дода шуд, ки таҳқиқоти бунёдӣ ва амалӣ дар самти идораю истифода ва ҳифзи манобеи обӣ, инчунин ҳолати обшавии пиряхҳо гузаронида мешаванд.
Ҳамчунин тариқи барномаҳои телевизионии мамлакат огоҳем, ки олимони мо имрӯз ба омӯзиши ин масъалаи глобалӣ ба таври ҷиддӣ машғуланд ва умед дорем, ки пажӯҳишоти онҳо натиҷаҳои мусбат ба бор меоранд.
Мутахассисони Маркази омӯзиши пиряхҳо дар муддати моҳҳои июн-августи соли 2022 ҷиҳати таҳқиқу омӯзиши пиряхҳои Федченко, Хирсон, РГО ва пиряхҳои ҳавзаи кӯлҳои Қароқӯл ва Искандаркӯл корҳои муҳими пажӯҳишӣ анҷом доданд. Аз ҷумла, аз ҷониби Маркази омӯзиши пиряхҳо дар доираи Барномаи давлатӣ оид ба омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон экспедитсияҳои муштарак ташкил намуданд, ки дар он мутахассисони пажӯҳишгоҳҳои Швейтсария низ ширкат варзиданд.
Ба андешаи ман, одамизод алҳол бар муқобили гармишавии иқлими ҷаҳонӣ ва ногузирии обшавии пиряхҳо пешниҳоди мушаххасу дилпуронае, ки пеши роҳи онро гирад, надорад. Агар мо наметавонем пеши роҳи тағйироти иқлим, обшавии пиряхҳоро гирем, пас роҳи ягона ин аст, ки ақаллан кӯшиш кунем обҳои аз пиряхҳо ҷудомешударо, то ҷое имкон аст, дар ҳавзаҳои худашон нигаҳ дорем ва ягона роҳ дар иҷрои ин мақсад бунёди обанборҳо дар худи ҳамон ҳавзаҳо мебошад.
Ин кор мушкил аст, аммо кӯшиши иҷрои он то ҷойе обҳоро дар баландиҳо маҳфуз медорад. Масалан, дар ҳавзаи болооби дарёи Зарафшон, дар мавзеъҳои шабеҳи Чимтарға худи табиат яхҳои обшуда ва обҳои ҷамъшударо дар кӯлҳое бо номи Кӯли калон, кӯли сафед, Кӯли ҷуқурак, Кӯли хунин, Искандаркӯл, кӯли Аловуддин ва ғайра ҷамъ овардаву маҳфуз медорад. Аммо солҳои охир гармшавии иқлим ва бориши ками барф боиси он мегардад, ки оби ин кӯлҳо хеле коҳиш ёфтааст.
Шояд мо метавонем бо дастгирӣ ва кумакҳои молиявии ҷомеаи байналмиллалӣ ин кӯлҳоро, ки худ мавзеи тайёру мувофиқанд, ба обанборҳои аз ин ҳам бузургтар табдил бидиҳем ва қисмати зиёди обҳои аз пиряхҳо ҳосилшударо дар онҳо маҳфуз дорем. Дар ҳар ҷойе имконият ҳаст, обанборе қавиву дилпур дар иҳотаи кӯҳҳои сангину қавӣ бунёд кунем, агар миқдоре аз ин обҳо бухор шаванд ҳам, миқдори зиёде ҳифз хоҳанд шуд. Ба ин муносибат як барномаи бунёди обанборҳо дар кӯҳистон, дар ҳавзаи пиряхҳоро метавон таъсис дод.
Бояд гуфт, ки дар давлатҳои поёноб ҳанӯз солиёне пеш обанборҳо ташкил карда буданд ва акнун мебинем, ки ин иқдомашон манфиатҳои миллӣ доштааст.
Як роҳи таъсиси обанборҳо бунёди истгоҳҳои барқии обӣ аст ва таҷрибаи “Норак”-у “Роғун”, “Бойғозӣ”-ву “Қайроққум” ва дигар неругоҳҳои барқии мо инро исбот мекунанд. Бунёди неругоҳҳои нави барқӣ ҳам мардумро бо неруи “сабз”-и барқ таъмин мекунад ва ҳам боиси пайдо шудани обанборҳо мегардад.
Албатта, ин обанборҳо дар фаслҳои серобӣ аз ҳисоби обҳои зиёдатӣ бояд бунёд ёбанд.
Масалан, бунёди се неругоҳи барқи обие, ки дар дарёи Зарафшон чандин сол пеш дар назар дошта шуда буд, агар он гоҳ амалӣ мешуд, имрӯз баракати онро мардум медиданд. Аммо бунёди ин неругоҳҳо ва даҳҳо неругоҳҳои дигар дар маҷрои рӯдхонаҳои мамлакат ҳанӯз ҳам аҳамияти худро гум накардааст ва як роҳи бунёди обанборҳову захираи обҳои тозаи эҳтиётӣ хоҳад буд.
Мутаассифона, мо дар замони шӯравӣ бисёр имкониятро аз даст додем. Масалан, он обанборе, ки бояд дар Зидеҳ сохта мешуд, агар сохта шуда буд, мушкили оби Душанбеву водии Ҳисор ва манотиқи дигарро барҳам медод. Аммо дар он замони ошкорбаёнӣ баъзе равшанфикрони мо моҳияти масъаларо нафаҳмида, зид баромаданд, чунонки ба бунёди НБО “Роғун” зид баромада буданд. Ё нақшаи дигаре, ки аз рӯди Зарафшон об гузаронида мешуд, то даштҳои беоби Истаравшанро шодоб месохт. Ва даҳҳои дигар имкониятро мо, мутаассифона, аз даст додем. Ба андешаи ман, мо бояд як-ду не, даҳҳо обанборҳое дар баландкӯҳҳои мамлакат месохтем, ки имрӯз мушкиламонро осон карда буданд.
Ин мушкил дар он зоҳир мешавад, ки мо бо вуҷуди дар бари сарчашмаву пиряхҳо зистанамон дар натиҷаи хушксолиҳову бориши кам пештар аз водиҳо аз оби ҳатто ошомиданӣ маҳрум мегардем. Зеро обҳои кӯҳистон аксаран тавассути зери замин ба водиҳо мераванду ба кӯҳистон ками дар кам мерасанд. Ҳамин чор сол пеш дар сафаре, ки ба Сағирдашт доштему бо мошин аз водии Тавилдара ба боло ҳаракат мекардем, як чизи ғайричашмдошт мушоҳида шуд. Сол соли камбориш омада буд ва раҳ ба раҳ мо медидем, ки меваҳои дарахтон ба сабаби беобӣ аз нумӯ мондаанду он фари пешинаро надоранд. Дар як деҳаи баландкӯҳ дидем, ки мардум зарфҳои обгирӣ дар даст дар сари роҳ, дар бари чашмае ҷамъ омадаанд. Мошинро дошта, ба наздашон омадем. Гуфтанд, ки ин ҷо ҳама дар навбати оби ошомиданӣ истодаанд. Зеро ҳама чашмаҳои деҳа ва атрофи он хушкидаву танҳо ҳамин як чашма мондааст, ҳол он ки солҳои пеш на фақат чашмаҳо фаровон буданду ҷӯйҳо шодоб, балки дар сойи болои деҳ ҳатто дар тобистон пирях мехобид.
Ин далели воқеӣ барои он оварда шуд, то ки мо фаҳмем, дар натиҷаи обшавии пиряхҳо беобӣ аввал ба кӯҳистон таҳдид мекунад. Ва сабаби солиёни зиёд бонги изтироб задани Президенти Тоҷикистон низ ҳадафҳои ғамхоронаву бузурги инсонӣ доранд.
Ва дар поёни мақола боз ҳам таъкид мекунем, ки воқеан манбаъҳои обӣ, хусусан пиряхҳои Тоҷикистон як мавзеи нотакрор ва майдони нодире ҳастанд, ки таҳқиқоти муштараки байналмилалиро тақозо доранд.
Ҷолиб аст, ки барои ҳалли мушкилоти вобаста ба обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби Ҳукумати ҷумҳурӣ якчанд асноди меъёрии ҳуқуқӣ қабул гардида, дар ҷараёни татбиқ қарор доранд ва мо онҳоро бори дигар хотиррасон мекунем:
Кодекси оби Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳрири нав (соли 2020);
Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъмини оби ошомиданӣ ва рафъи обҳои партов (соли 2019)»;
Стратегияи миллии мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим барои давраи то соли 2030;
Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба паст кардани хавфи офатҳои табиӣ барои солҳои 2019-2030;
«Барномаи ислоҳоти соҳаи оби Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2016-2025»;
Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030;
Барномаи беҳтар намудани таъминоти аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо оби тозаи ошомиданӣ барои солҳои 2008-2020.
Дар Тоҷикистон танҳо соли 2020 дар доираи беш аз 28 лоиҳаи сармоягузорӣ корҳои барқарорсозӣ ва сохтмони иншооти хоҷагии об ба маблағи қариб 351 млн доллари ИМА амалӣ гардидаанд.
Мо умедворем, ки иқдомҳои пай дар пайи Президенти Тоҷикистон ва Ҳукумати мамлакат таҳти роҳбарии хирадмандонаи он кас дар ҳалли ин масъалаи глобалӣ, ки ҷомеаи ҷаҳониро ба ташавишу изтироб овардааст, нақши бориз мегузорад.
Бояд гуфт, ки дар партави иқдомҳои башардӯстонаи Сарвари давлатамон дар мавриди ҳифзи пиряхҳо ва манбаъҳои оби тоза, хушбахтона, имсол дар Тоҷикистон соли неки пурбарф омад. Умед аст, ки то ҷойе коҳиши пиряхҳову обанборҳои мо бартараф мешавад. Табиат-модар ҳамеша ғамхору хайрхоҳ аст ва шояд бозгашти иқлим ба вуҷуд ояду боз табиат ҷойи худро бигирад. Дуо мекунем, ки чунин бошад!
Камол НАСРУЛЛО,
АМИТ «Ховар»
